De actualiteit van het werk van Krishnamurti door Hans van der Kroft (16 oktober 2004)

Tot zover Krishnamurti, en met dit citaat hebben we, denk ik, al een begin van een antwoord op de vraag die ons vandaag bezighoudt, de vraag naar de actualiteit van Krishnamurti in de wereld van vandaag.
En als we het nu dan gaan hebben over die actualiteit, zouden we misschien het beste kunnen beginnen met ons af te vragen: wat is het eigenlijk dat iets actueel maakt? Wat wil het woord 'actueel' in het dagelijkse spraakgebruik feitelijk zeggen? En het antwoord op die vraag zal dan zeker moeten luiden: meer dan één ding.
In boekhandels zie je soms een tafel met boeken onder het opschrift 'actueel', daarmee wordt dan vooral bedoeld 'pas verschenen'. In nieuwsrubrieken op radio en tv betekent de term 'actueel' meestal 'pas gebeurd' en liefst 'nog aan de gang, zodat er nog van alles kan gebeuren'. Die laatste betekenis is, denk ik, degene die bij ons op kan komen wanneer we kijken naar wat er uitgaat van bepaalde geschriften, van het optreden van bepaalde denkers, filosofen en/of religieuze leiders en leraren.
En als we dan onze blik richten op de figuur Krishnamurti, geef ik er persoonlijk de voorkeur aan die te rekenen onder de filosofen en niet onder de religieuze leiders of leraren. In de eerste plaats omdat de term 'religie' bij hem een inhoud heeft die elke vorm van leider- of leraarschap uitsluit. In de tweede plaats omdat Krishnamurti's uitspraken gebaseerd zijn op logica en op rationaliteit. En zijn thema's zijn filosofische thema's als vrijheid, waarheid, tijd, denken, bewustzijn, angst en religie. Een filosoof, daarom, voor mij en voor een aantal anderen, al voelde Krishnamurti er zelf niet voor zich in welke categorie dan ook te laten indelen en is zijn levensbeschouwing zeker geen filosofie te noemen als we daar zoiets onder zouden willen verstaan als een wijsgerig stelsel, een systeem waarmee de diepste en meest omvattende eigenschappen van het leven in een hanteerbaar geordend geheel zouden kunnen worden vastgelegd.
We kunnen ons afvragen waarom de vraag naar het actueel zijn van Krishnamurti wordt gesteld en door wie. Met het waarom heeft zeker te maken dat er in de levensperiode van Krishnamurti minstens drie, eerder nog vier, fasen zijn geweest die hem in de actualiteit brachten, namelijk:
1. de periode waarin hij werd gepresenteerd als de nieuwe Wereldleraar;
2. de tijd van en kort na de opheffing van de Orde van de Ster in 1929;
3. de 'flower power' periode van de zestiger en zeventiger jaren, voorloper van de latere New Age beweging;
4. wat je zou kunnen noemen de 'dialoog' periode, waarin hij steeds vaker in gesprek raakte met wetenschappers, filosofen, religieuze denkers, enzovoort.
Als we proberen na te gaan wie het zijn die een vraagteken zetten bij het actueel zijn van Krishnamurti, kunnen we in de eerste plaats denken aan degenen die menen dat Krishnamurti alleen in de vier genoemde fasen van zijn leven actueel is geweest en daarbuiten - en vooral ook daarna, dus nu - geen enkele actualiteit heeft gehad of heeft. De actualiteit in de vier genoemde fasen in Krishnamurti's leven berustte voor een deel op het sensationele: de relatie met het mysterieuze, met ongewone gebeurtenissen, met bekende personen. Daarmee werd in feite zijn werkelijke actualiteit verhuld, die van de tijdloosheid, van het niet tijdgebondene, het 'van alle tijden'. Actueel zijn is niet alleen een kwestie van opzienbarende gebeurtenissen, actueel zijn kan ook betekenen door bijzondere kwaliteiten de publieke aandacht trekken, iets dat minder tijdgebonden is. En in sommige gevallen lijkt het dan wel of die aandacht permanent aanwezig blijft. Wat Krishnamurti betreft is het misschien nog te vroeg om dat nu al te kunnen constateren. Feit is dat na het einde van zijn leven, in de achttien jaar die sindsdien verlopen zijn, de publieke aandacht duidelijker, en meer dan daarvoor, op zijn werk is gericht en minder op de gebeurtenissen die hem bij zijn leven de actualiteit van het opzienbarende hebben verleend. Zijn huidige actualiteit is er een die berust op het niet tijdgebondene van zijn uitspraken, op het algemeen geldende daarvan. En als we dat actualiteit noemen, iets waarmee we misschien de oorspronkelijke betekenis van het woord enigszins geweld aan doen, dan bedoelen we eigenlijk: dat wat Krishnamurti ons nu nog te zeggen heeft.
Wat heeft Krishnamurti de mens van vandaag nog te zeggen? Die vraag zal vermoedelijk ook zijn opgekomen bij sommige van de leden van het internationale genootschap 'Pacem in Terris', een subgroep van de Verenigde Naties, toen in april 1985 de inmiddels bijna 90-jarige Krishnamurti als gastspreker optrad op hun bijeenkomst ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de Verenigde Naties. Er waren toen ruim zestig jaar verlopen sinds Krishnamurti door de rond hem gevormde Orde van de Ster in het Oosten werd gepresenteerd als de Wereldleraar. Maar die benaming, hoewel hij zich er in 1929 al duidelijk van had gedistantieerd, bleek in 1985 nog voldoende te zijn blijven hangen om de voorzitter van die vergadering van 'Pacem in Terris' hun gastspreker te laten aankondigen als "de heer Krishnamurti, de wereldleraar."
Krishnamurti negeerde die verwijzing naar zijn verre verleden en hield een kernachtige toespraak, die bij velen elke twijfel moet hebben weggenomen of deze spreker zijn toehoorders in de laatste decennia van de twintigste eeuw nog wel iets had te zeggen. "Geen enkele organisatie heeft ooit het probleem van de oorlog kunnen oplossen", vertelde hij zijn met het instituut van de Verenigde Naties nauw verbonden gehoor. "Organisaties zullen daar nooit in slagen, omdat de mens, individueel en collectief, persoonlijk en als natie, altijd in conflict verkeert. Zolang er afzonderlijke naties bestaan zal de wereld geen vrede kennen." "De toekomst wordt bepaald door het heden, dat op zijn beurt weer een product is van het verleden", zei hij. "Zolang er niet nu, op dit moment, een fundamentele verandering optreedt in onze kijk op mens en wereld, zal de toekomst niet verschillen van het heden." En het was bepaald niet de eerste keer, zoals het niet de laatste keer zou zijn, dat hij zijn toehoorders schokte door het radicale van zijn uitspraken. Het is dit radicale dat hem, of liever zijn woorden, een treffende actualiteit verleent en dat vele duizenden overal in de wereld met gespitste oren naar hem deed luisteren. Hij deed een krachtig beroep op hun gevoel voor verantwoordelijkheid, waaraan ze zich maar al te vaak, bewust of onbewust, probeerden te onttrekken door Krishnamurti te bestempelen tot een bovenmenselijke figuur en zich te koesteren in de uitstraling van zijn persoonlijkheid, zonder iets te doen van alles waartoe hij hen opriep. Zijn leven lang heeft hij te kampen gehad met een verzet dat de vorm aannam van verering, van het op een voetstuk plaatsen van de spreker in plaats van het aanvaarden van het gesprokene, waarvan de inhoud toch duidelijk en niet mis te verstaan was: "Er zijn geen wegen naar de waarheid. Verlaat je niet op een ander. Jijzelf bent verantwoordelijk voor wat je doet of nalaat, dat kun je niet op een ander afschuiven. Niemand kan je helpen; geen instelling, geen organisatie, geen enkele ingreep van buitenaf kan je helpen. We maken ons zelf hulpeloos door om hulp te vragen en ons aan anderen over te leveren."
Er is veel tijd voor nodig geweest - en die tijd is ook nu nog niet om, nog niet volledig afgesloten - om los te komen van de door sensatiehonger gestuurde benadering van de figuur Krishnamurti, de man die, het laat zich allemaal zo mooi en zo romantisch zeggen, de man die het Messiasschap weigerde, die afstand deed van de troon van geestelijk wereldleiderschap die voor hem klaar stond, enzovoort. Met voor ons nog als pikante bijkomstigheid dat een dergelijke opzienbarende gebeurtenis zich in ons eigen dierbare Nederland afspeelde.
Van de fascinatie die van dat beeld is uitgegaan beginnen we langzamerhand los te komen, wat blijft zijn de teksten, de woorden, de boeken, de wijsheid, de filosofie van Krishnamurti. En het bijzondere van die filosofie is dat ze, wanneer je nagaat wat daar over het algemeen onder wordt verstaan, eigenlijk geen filosofie is, maar veel meer een aansporing tot een manier van leven, tot een 'totaal andere manier van leven', zoals de titel van een van zijn boeken luidt. Er was ook nog iets anders om van los te komen, een soort tussenfase, uit de zestiger en zeventiger jaren, de roes van een reeks spiritueel gekleurde leef- en denkwijzen, waar de in die jaren nog bijzonder actieve Krishnamurti gretig bij gerekend werd. Hij hoorde er niet bij, hij wees daar zelf meermalen op, maar de oppervlakkige beschouwer kon dat in zijn enthousiasme gemakkelijk ontgaan.
Die toestand is geleidelijk gestabiliseerd, de geestdrift van die jaren heeft aan glans verloren en lijkt afgezwakt tot wat ons nu voorkomt als een vloed van paranormale, alternatieve, spirituele markten en beurzen, waar de commercie een belangrijke rol speelt en waar Krishnamurti terecht niet is te vinden.